ÇFARË ËSHTË E BUKURA? | A është dashuria, siç e koncepton Platoni, një gjendje e përhershme e mungesës, apo është një gjendje e ndërmjetme mes padijes dhe dijes, mes vdekshmërisë dhe pavdekësisë?

 

Edhe pse sot e bukura mund të duket një çështje krejtësisht subjektive, ekziston një traditë e thellë historike që e lidh të bukurën me të mirën. Për filozofin e shekullit IV p.e.s., Platonin, për shembull, e bukura, e vërteta dhe mirësia ishin thelbësore për ta bërë jetën të denjë për t’u jetuar. Për të kuptuar këtë këndvështrim të lartë dhe gjithëpërfshirës mbi të bukurën, duhet të vlerësojmë kontrastin mes dy qasjeve në botën e lashtë: dashurisë për lavdinë dhe dashurisë për të bukurën. Le të shqyrtojmë më parë konceptin e së bukurës në Greqinë e lashtë dhe më pas të shohim nëse ai qëndron ende në kohët moderne.

E BUKURA PËRBALLË LAVDISË

Në Greqinë e lashtë, një nga temat më të rëndësishme në letërsi dhe kulturë ishte ndjekja e lavdisë (kleos). Në poemën më të hershme që kemi nga ajo epokë, Iliada, lavdia gjendet në fushën e betejës, përmes dhunës aristokratike. Luftëtarët fisnikë si Akili dhe Hektori luftojnë deri në vdekje, dhe ai që fiton, merr lavdinë – një përzierje krenarie, frike mbresëlënëse dhe reputacioni të përjetshëm. Kështu, lavdia kishte një dimension gjakatar dhe shpesh përfaqësohej nga një luftëtar triumfues, i cili ekspozonte armaturën e tij të përgjakur apo trupin e mundur të kundërshtarit.

Platoni nuk ishte imun ndaj kësaj magjepsjeje me lavdinë. Megjithatë, ai dhe të tjerë kërkuan të edukonin një traditë të ndryshme, të qendruar më shumë tek e bukura dhe krijimi, sesa tek vdekja dhe dhuna. Në vend të primatit të kleos-it homerik, Platoni synonte të promovonte dashurinë për të bukurën (kalon). Në vend të figurës së luftëtarit të përgjakshëm, ai vlerësonte dashnorin ideal, krijues dhe pasionant.

Në dialogun e tij madhor të shekullit IV p.e.s., Simpoziumi, Platoni dokumenton një fjalim mbi dashurinë dhe të bukurën nga priftëresha dhe mësuesja e Sokratit, Diotima e Mantinea-s. Ka arsye të besohet se Diotima ka qenë një person real, pasi Platoni rrallë përdorte emra në veprat e tij që nuk i referoheshin individëve të vërtetë. Nëse ajo ka qenë me të vërtetë burimi i ideve të Platonit, atëherë Diotima është gruaja mendimtare më me ndikim në botën e lashtë greke dhe një nga figurat kryesore në historinë e konceptit të së bukurës.

Diotima na mëson se, fillimisht, ne duhet të vlerësojmë bukuritë e veçanta, si p.sh. një trup të bukur. Më pas, ne zhvillojmë një vëmendje më të gjerë për të dashur bukuri më të mëdha dhe më universale. Kur dashurojmë një burrë apo një grua, kuptojmë se si burrat ashtu edhe gratë janë të denjë për dashuri. Është e rëndësishme të kuptohet se ky është një proces zhvillimi, një ngjitje nga e veçanta tek e përgjithshmja.

Thuhet se Don Zhuani, libertini legjendar, "dashuronte të gjitha gratë, por nuk dashuronte asnjë grua". Ai fillonte dhe përfundonte në një nivel të përgjithshëm, pa kuptuar kurrë çfarë do të thoshte të dashuroje një grua të vetme. Përkundrazi, Diotima na fton që të fillojmë me një dashuri të veçantë dhe të ngjisim shkallët e dëshirës derisa të arrijmë tek ajo që ajo e quan bukuritë absolute.

Ajo na ofron këtë përshkrim të udhëtimit shpirtëror drejt të bukurës:

"Mirë atëherë," filloi ajo, "kandidati i kësaj rruge duhet të nisë me adhurimin e bukurisë së një trupi individual. Kjo do ta frymëzojë për një diskurs fisnik. Më pas, ai do të kuptojë se bukuria e një trupi nuk ndryshon nga bukuria e një tjetri. Kur ai e pranon këtë të vërtetë, nuk do të jetë më i lidhur me një trup të vetëm, por do të bëhet dashnor i gjithë trupave të bukur, duke e parë bukurinë si një koncept më të gjerë dhe më të lartë.”

Fillimi i këtij udhëtimi mund të jetë i lidhur me botën materiale, por me kalimin e kohës, na çon drejt bukurive më të larta dhe më shpirtërore. Është sikur përvoja e një bukurie të veçantë të na hapë rrugën drejt një dashurie të papërmbajtshme për një bukuri edhe më të madhe.

Për ata që mendojnë se nuk ka nevojë të kalojmë nga e veçanta tek e përgjithshmja, mund të themi se kjo lëvizje është e natyrshme. Në fund të fundit, a nuk është e logjikshme që kur dashurojmë dikë, të ndjejmë mirënjohje ndaj gjithçkaje që ka ndihmuar në formimin e tij si person?

Ngjitja e shkallës platonike përfaqëson një zgjerim të ndërgjegjes dhe kënaqësisë. Kur dashurojmë dikë ose diçka, ne përjetojmë kënaqësi dhe, në këtë mënyrë, zgjerojmë identitetin tonë. Filozofët e lashtë besonin se kënaqësia është ajo që zgjeron shpirtin, ndërsa dhimbja dhe vuajtja e tkurrin atë.

Në këtë kuptim, e bukura nuk është thjesht një kënaqësi estetike apo diçka kalimtare – ajo është një forcë që na udhëheq drejt një jete më të pasur, më kuptimplotë dhe më të plotësuar shpirtërisht.

Dëshira, sipas Platonit, nuk është thjesht një mungesë apo nevojë e rastësishme, por një shtysë e thellë drejt së mirës dhe së bukurës. Në "Simpoziumin", përmes fjalëve të Diotimës, Platoni e përshkruan dashurinë (Erosin) si një forcë lëvizëse që e çon shpirtin nga një gjendje e paplotësuar drejt një njohjeje më të lartë. Kjo njohje nuk është vetëm një përjetim estetik, por një proces filozofik që e ngrit individin përtej të përkohshmes dhe trupësores.

Nëse Homeri dhe tradita epike greke e paraqesin dëshirën si një instinkt për lavdi dhe mbijetesë nëpërmjet veprave heroike, Platoni e zhvendos atë drejt një sfere më të lartë: kërkimit të dijes dhe së vërtetës. Dashuria për trupin, për shpirtin, për dijen dhe përfundimisht për vetë të bukurën absolute është një udhëtim gradual që çliron njeriun nga robëria e së përkohshmes. Për Platonin, dëshira e mirëorientuar është një formë e shenjtë e tërheqjes drejt së përkryerës.

Kjo ide e dëshirës si një udhëtim i brendshëm drejt përmirësimit të vetvetes është thelbësore jo vetëm në filozofinë platonike, por edhe në konceptin modern të zhvillimit personal. Në këtë kontekst, çfarë mendon ti për mënyrën se si dëshira mund të drejtohet drejt një përmbushjeje më të lartë në jetën e përditshme?

Kjo ide platonike e Erosit si një forcë e pangopshme, e cila gjithnjë kërkon dhe aspiron drejt së bukurës dhe së mirës, është thelbësore në filozofinë e dashurisë dhe të dijes. Erosi nuk është thjesht një pasion kalimtar apo një ndjenjë e sipërfaqshme; ai është një shtysë ekzistenciale që na shtyn të dalim përtej vetes, të kërkojmë plotësimin në diçka më të lartë, qoftë kjo bukuria trupore, mendore apo hyjnore.

Në këtë kontekst, Platon e sheh dashurinë si një udhëtim shpirtëror dhe intelektual, një lëvizje nga e pjesshmja te e plota, nga e përkohshmja te e përjetshmja. Erosi, si biri i Penias dhe Porosit, mishëron këtë paradoks: ai është gjithnjë i uritur, i varfër, në kërkim, por njëkohësisht plot energji, zgjuarsi dhe shkathtësi për të arritur atë që dëshiron. Dashuria, në këtë këndvështrim, nuk është thjesht një ndjenjë romantike, por një mjet për vetë-transformim dhe për të kapur diçka më të lartë se vetja.

Kjo na çon në një pyetje thelbësore: A është dashuria, siç e koncepton Platoni, një gjendje e përhershme e mungesës, apo është një gjendje e ndërmjetme mes padijes dhe dijes, mes vdekshmërisë dhe pavdekësisë? Kjo dilemë ka frymëzuar mendimtarë dhe filozofë ndër shekuj, duke i dhënë dashurisë një dimension që shkon përtej ndjesive individuale dhe hyn në fushën e dijes dhe të virtytit.

Si e mendon ti këtë ide të dashurisë si një forcë filozofike dhe shpirtërore? A të duket se përvoja njerëzore e dashurisë pasqyron këtë lloj udhëtimi të brendshëm drejt një të vërtete më të lartë?

Huazuar dhe përkthyer nga Libri ‘Estetika:

Një udhërrëfyes për fillestarët’, nga Charles Taliaferro, OneWorld Oxford, Mbretëri e Bashkuar, 2011.